V originále
Zeszyt pierwszy części trzeciej tomu czwartego Idei i państwa poświęcono miastom królewskim Czech. W dużej mierze koncentruje się on na materialnej tkance miast. Otwiera go jednak rozdział ogólny poświęcony pewnym zagadnieniom funkcjonowania miast. Wskazano w nim na wiodącą rolę w Koronie dwóch ośrodków – Pragi i Wrocławia, konkurujących przy tym ze sobą w sferze politycznej. Przedstawiono następnie pewien istotny wyróżnik miejskiej przestrzeni i samoświadomości mieszczan – sferę wolności, ale zarazem dążność do respektowania prawa w ramach ujętych murami, jak też poza nimi – na traktach handlowych, warunkujących rozwój miejskiego handlu. To jeden z przejawów wyodrębnienia się miast i stanu mieszczańskiego, ale nie jedyny. Innym była korporacyjna współodpowiedzialność gminy miejskiej za swój los, czego przejawem troska o bezpieczeństwo miasta wobec realnych zagrożeń, jak też odpowiedzialność wobec Boga, wyrażająca się w nader częstym akcentowaniu podlegania opiece sił wyższych całego ośrodka, szukającego wzorów w przeszłości (a poniekąd i w wizji przyszłości) – przede wszystkim w Jerozolimie. Skrótowo przedstawiono też zagadnienie trwałego lub epizodycznego jednoczenia się miast w związki i korporacje oraz próby ustalania ich hierarchii. Kolejne rozdziały mają charakter swoistego katalogu miast grupowanych przede wszystkim pod względem topograficznym, ale także z uwzględnieniem innych kryteriów – prawnych i ideowych. Pierwszeństwo uzyskała więc praska aglomeracja – stołeczny i pod wieloma względami bezkonkurencyjny ośrodek miejski w łonie Korony Czeskiej, ale także Kutná Hora, potężne miasto górników i mincerzy. Osobną grupę tworzą przeważnie wschodnioczeskie (oraz Mělník) miasta będące od XIV wieku wdowim uposażeniem czeskich królowych. Kolejne grupy stworzono wedle kryterium topograficznego (okolice Pragi, podnóże Rudaw Czeskich, Czechy zachodnie i południowe, pozostałe ośrodki wschodnioczeskie, w tym te na terenie Hrabstwa Kłodzkiego). Miasta starano się omówić według pewnego schematu, prezentując jego całościowy obraz, potem prawno-polityczne fundamenty jego funkcjonowania w postaci przywilejów, następnie budowle noszące znamiona przeobrażeń dokonywanych między połowami XV i XVI wieku. Są to zatem fortyfikacje miejskie i budowle użyteczności publicznej z ratuszami na czele, domy miejskie oraz kościoły, przede wszystkim parafialne. W wielu miejscach praca przynosi prezentację wyników dotychczasowych badań, często jednak pozostaje z nimi w polemicznej niezgodzie (np. kwestia ołtarza dłuta Mistrza IP w farze tyńskiej w Pradze, kościół św. Katarzyny w Chrudimi), a niekiedy proponuje nowe interpretacje (np. bramy Loun, fara z Žatcu, sakrotopografia Chrudimi i Hradca Králové), ewentualnie stawia niezadane dotąd pytania (np. odnośnie do programu ideowego Kamiennego Domu w Kutnej Horze). W stopniu dotąd nieznanym wniknięto też w tkankę zabudowy miejskiej, choć jest to zagadnienie najtrudniej poddające się badaniom z racji ograniczeń w dostępności obiektów, najczęściej prywatnych. Królestwo Czeskie miało spośród składowych Korony czeskiej najwięcej miast królewskich, choć ich status niejednokrotnie podlegał zmianom – były bowiem zastawiane (np. Kolín, Kadaň, Písek), czasem wracając pod administrację komory królewskiej, a czasem znikając z „królewskiego” horyzontu na zawsze (Loket, Sokolov, Tachov). Jeśli nie liczyć Kutnej Hory, Kaňku i Kašperskich Hor, w pracy pominięto miasta stricte górnicze, przeważnie jednak prywatne i czasem wtórnie trafiające w czasach Ferdynanda I pod bezpośrednią administrację monarszą. Więcej miejsca poświęcono im w tomie V, gdzie obszernie mowa o przemianach w sferze ekonomicznej.
In Czech
První číslo třetího dílu čtvrtého svazku Ideje a stát je věnováno českým královským městům. Z velké části se zaměřuje na materiální strukturu měst. Otevírá jej však obecná kapitola věnovaná některým otázkám fungování měst. Poukazuje na vedoucí roli dvou center v Koruně – Prahy a Vratislavi, které spolu soupeří v politické sféře. Poté byl představen důležitý rys městského prostoru a sebeuvědomění měšťanů – sféra svobody, ale zároveň tendence respektovat právo ve zdech, ale i mimo ně – na obchodních cestách, podmiňující rozvoj městského obchodu. To je jeden z projevů emancypace měst a měšťanů, ale ne jediný. Dalším byla korporátní spoluodpovědnost městské obce za svůj osud, o čemž svědčí obava o bezpečnost města tváří v tvář reálným hrozbám i odpovědnost vůči Bohu. Stručně je představena i problematika trvalého či epizodického sjednocování měst do svazů a korporací a pokusy o ustavení jejich hierarchie. Následující kapitoly jsou jakýmsi katalogem měst seskupených především z hlediska místopisu, ale také zohledňujících další kritéria – právní a ideologická. Přednost dostala pražská aglomerace – hlavní a v mnoha ohledech bezkonkurenční městské centrum v rámci Koruny české, ale také Kutná Hora, mocné město horníků a mincířů. Samostatnou skupinu tvoří především východočeská (a Mělník) města, která byla od 14. století věnem českých královen. Následné skupiny byly vytvořeny podle topografických kritérií (oblast Prahy, předhůří Českého Krušnohoří, západní a jižní Čechy, další východočeská centra včetně Kladského hrabství). Města jsou zde prezentovane podle určitého vzoru: jeho celkový obraz, dále právní a politické základy jeho fungování v podobě privilegií, dále stavby nesoucí znaky proměn uskutečněných mezi polovinou 15. a 16. století. Jedná se tedy o městská opevnění a veřejné budovy, v popředí jsou radnice, měšťanské domy a především farní kostely. Práce na mnoha místech prezentuje výsledky dosavadních výzkumů, ale často s nimi zůstává v polemickém nesouhlasu (např. problematika oltáře vytesaného mistrem IP na Tyńské faře v Praze, kostel sv. Kateřiny v Chrudimi), popř. někdy navrhuje nové interpretace (např. nrany Loun, farní kostel v Žatci, sakrotopografie Chrudimi a Hradce Králové), případně vyvolává otázky, které dosud nebyly položeny (např. ohledně ideového programu Kamenného domu v Kutné Hoře). Království české mělo mezi zemi Koruny české největší počet královských měst, i když jejich postavení často podléhalo změnám – byla zastavena (např. Kolín, Kadaň, Písek), někdy se vracela do správy královské komory, a někdy navždy zmizí z "královského" obzoru (Loket, Sokolov, Tachov). Práce kromě Kutné Hory, Kaňka a Kašperských Hor opomíjela přísně hornická města, která však byla většinou soukromá a v dobách Ferdinanda I. přecházela někdy pod přímou panovnickou správu. Větší prostor je jim věnován ve svazku V, kde jsou obšírně diskutovány změny v ekonomické sféře
In English
The first issue of the third part of the fourth volume of Idea i państwo is devoted to the royal towns of Bohemia. It largely focuses on the material fabric of towns yet opens with a general chapter on certain issues of how the towns functioned. The issue points out the leading role in the Crown of two centres, Prague and Wrocław which at the same time competed with each other politically. One important characteristic of urban space and the self-awareness of the burghers is then presented – the realm of freedom, but at the same time the striving to respect the law within the boundaries of the walls, as well as outside them – on the trade routes that condition the development of urban commerce. This trade is a manifestation of the emergence of towns and the burgher stratum but not the only one. Another was the municipal community's corporate co-responsibility for its own fate, as demonstrated by its concern for the town's security in the face of real dangers as well as its responsibility towards God, expressed in the over-emphasis on being under the protection of a higher power for the entire area, in search for models in the past (and, to some extent, in the future) – above all in Jerusalem. The issue of the permanent or episodic unification of towns into unions and corporations and attempts to establish their hierarchy is also briefly presented. The following chapters resemble a catalogue of towns grouped primarily in terms of topography but also with consideration for other criteria – legal and ideological. Priority was therefore given to the Prague agglomeration – the capital and in many respects unrivalled urban centre in the bosom of the Bohemian Crown, but also to Kutná Hora, the mighty city of miners and mint masters. A separate group is formed by the predominantly East Bohemian (and Mĕlník) towns that have been the widow's estate of Bohemian queens since the 14th century. Other groups were created according to topographical criteria (the Prague area, the foothills of the Bohemian Ore Mountains, West Bohemia and South Bohemia, other East Bohemian centres, including those in the Kłodzko County). A certain pattern was used to describe the towns, presenting their overall picture, then the legal and political foundations of its functioning in the form of privileges, then the buildings bearing the signs of transformations happening between the mid-15th and 16th centuries or created during this period. These include town fortifications and public buildings with town halls at the forefront, town houses (not always burghers' houses) and churches, mainly parish churches. In many places, the work presents the results of the previous research but is often in polemical disagreement with them (e.g. the question of the altarpiece chiselled by Master IP in the Parish Church of Tyněšín in Prague, the Church of St Catherine in Chrudim), and sometimes proposes new interpretations (e.g. the Loun gates, the Parish Church of Žatec, the sacrotopography of Chrudim and Hradec Králové), or poses previously unanswered questions (e.g. regarding the ideological programme of the Stone House in Kutná Hora). To a hitherto unknown extent, the fabric of urban buildings has also been explored, although this is the most difficult subject to research due to the limitations of accessibility to the buildings which are usually privately owned. Among the constituent parts of the Crown, the Kingdom of Bohemia had the largest number of royal towns, although their status often changed – they were mortgaged (e.g. Kolín, Kadaň, Písek), sometimes returning to the administration of the royal chamber and sometimes disappearing from the 'royal' horizon forever (Loket, Sokolov, Tachov).