V originále
Ostatni z trzech zeszytów poświęconych szlachcie (owe trzy zeszyty tworzą część drugą tomu czwartego Idei i państwa) dotyczy niższych warstw szlacheckich. Ponieważ w grę wchodzę setki, a może ponad tysiąc rodów, odstąpiono od ich prezentacji, jak miało to miejsce w zeszytach poprzednich (o książętach i hrabiach oraz o magnatach), i skupiono się na pewnych wybranych zagadnieniach pogrupowanych w 5 rozdziałach. W rozdziale pierwszym (Wewnętrzne zróżnicowanie niższych warstw szlacheckich) ukazano najpierw realia natury prawnej i społecznej funkcjonowania niższej szlachty, w tym jej odrębność w stosunku do magnatów, ale też przenikanie się ze stanem mieszczańskim. Podstawowa jest tu kwestia istnienia w Czechach, na Morawach i na Śląsku odrębnych kurii sejmowych dla szlachty wyższej (na Śląsku obradującej razem z książętami) i niższej. Wiele uwagi poświęcono rodom, które balansowały na granicy stanu magnackiego i rycerskiego lub tym, które awansowały do tego pierwszego pod koniec okresu objętego tym opracowaniem (np. Maltitz, Rechenberg). Zajęto się też przeobrażeniami źródłowej terminologii dotyczącej niższej szlachty, a co za tym idzie – trudnościami w określaniu, kto do jakiej warstwy społecznej w obrębie niższej szlachty należał. Osobnym problemem są tu także nobiliowani mieszczanie, właściciele zamków i wsi (np. casus Smišków z Vrchovišt z Kutnej Hory, Rybischów z Wrocławia czy Frenzelów w Zgorzelcu), a z drugiej strony – szlachta prowadząca mieszczański tryb życia, zajmująca się rzemiosłem i uczestnicząca we władzach miejskich (np. niektórzy Vřesovicowie w Lounach, Kapliř ze Sulevic w Litomierzycach). W rozdziale drugim przdstawiono udział rycerstwa w życiu politycznym. Obok korporacji opisano drogi kariery, głównie urzędniczej lub wojskowej. Najobszerniejszy rozdział trzeci dotyczy rodów ukazanych w aspekcie genealogicznym oraz majątkowym. Najpierw prześledono uwarunkowania prawne własności ziemskiej na obszarze Korony Czeskiej (alodia, lenna, zastawy, dziedziczenie, zabory, sekwestracje i inne kauzy sądowe etc.). Później skupiono się na kilkunastu przykładach rodów, które zamieszkiwaly w kilku krajach Korony (co najmniej trzech, np. Talkenberg, Mosch). Nastepnie ukazano kilkadziesiąt rodów z poszczególnych krajów koronnych, skupiając się na ich działalności kulturotwórczej. Kolejne dwa rozdziały zbliżają się do problematyki z zakresu historii sztuki, choć wiele czerpią także z dokonań historii, a zwłaszcza archeologii. Pierwszy z nich (czyli rozdział trzeci), koncentruje się na szlacheckich siedzibach. Omówiono tu przejmownaie przez rycerstwo wielkich zamków dawniej monarszych, książęcych lub magnackich, a także spekulację nimi. Ostatni rozdział dotyczy memorii w kulturze niższej szlachty i na ogół omawia zjawiska i dokonania, które umknęły rozdziałom 1 i 2 przy preezntacji poszczególnych rodów. Przedstawiono rodowe mauzolea albo też kościoły miejskie (najczęściej zakonów żebraczych) stanowiące nekropole szlachty. Omówiono wiele przykładów upamiętniania się poprzez nagrobki i – sporadycznie – epitafia, ale też inne fundacje, jak chrzcielnice, empory czy dzwony. Zakończenie przynosi rzut oka na dwie kwestie – heraldykę oraz zainteresowanie rodów własną historią, przejawiające się w tworzeniu rodowych legend i mitów, a tym i fabrykowania własnej przeszłości. W ten sposób nawiązano do wstępu, który zawierał zwięzły stan badań, którego początki datują się na XVI-XVII wiek. Sięga on zatem czasów bezpośrednio następujących po tym, co w niniejszej książce przedstawiono.
Anglicky
The last of the three issues on the nobility (these three issues form the second part of the fourth volume of Idea i państwo) focuses on the lower strata of the nobility. Since there are hundreds or perhaps more than a thousand families, the presentation of these has been abandoned, as was the case in the previous chapters (on dukes and counts and on magnates), and the focus has been placed on certain selected problems grouped into five chapters. The first chapter begins with a look at the legal and social realities of the functioning of the lower nobility, including its separateness from the magnates, but also its interpenetration with the bourgeois state. Fundamental to this is the question of the existence in Bohemia, Moravia and Silesia of separate parliamentary curia for the higher nobility (in Silesia sitting together with the princes) and the lower nobility. The second chapter presents the participation of chivalry in political life. Career paths, mainly clerical or military, are described in addition to corporations. Several cases of social advancement, either of individuals or of whole families, are presented. The most comprehensive third chapter focuses on the families shown in genealogical and property aspects. First, the legal conditions of land ownership in the area of the Bohemian Crown are traced (allodies, fiefs, pledges, inheritance, partitions, sequestrations, and other court caucuses, etc.). Later, the focus was on several examples of families that resided in several Crown lands (at least three, e.g., Talkenberg, Mosch). The next two chapters come closer to issues in the history of art, although they also draw heavily on the achievements of history and especially archaeology. The first of these – i.e., chapter four – focuses on noble residences. It discusses the acquisition of large castles formerly monarchical, princely or magnate, as well as the speculation in them, by the knights. This refers to the extremely intensive changes in ownership over time, which generally did not contribute to the maintenance of the residences. One of the features of this era is the intensive decline of old castles. This was necessitated either by war damage or by changes in ownership (e.g., the consolidation of estates and the need to give up several castles within a single dominion). This process is counterbalanced by the construction of entirely new residences from scratch. The last chapter concerns the memoria in the culture of the lower nobility and generally discusses phenomena and achievements that eluded Chapters 1 and 2 in the presentation of individual families. Ancestral mausoleums are presented, as well as town churches (usually of mendicant orders), representing the necropoleis of the nobility. Many examples of commemoration through tombstones and – occasionally – epitaphs are discussed, but also other foundations such as baptismal fonts, emporiums, and bells. The conclusion presents a glimpse into two issues – heraldry and the interest of the families in their own history, manifested in the creation of family legends and myths, and in this the fabrication of their own past. In this way, reference is made to the introduction, which presents a succinct state of research going back to the 16th-17th centuries, i.e., the times immediately following what is presented in this book.